Tsadar rayuwa wata matsala ce da ke neman zame wa duniya wata babbar barazana.
Inda ƙasashen duniya da dama ke cikin wannan matsala, sakamakon tashin farashin abubuwan amfani na yau-da-kullum.
A baya-bayan nan Najeriya da sauran ƙasashen Afirka irinsu Ghana da Nijar na fuskantar matsalar tsadar rayuwa.
To sai dai matsalar ba ta tsaya ga nahiyar Afirka kaɗai ba, al'amari ne da ya shafi duniya baƙi-ɗaya.
Shin me ke haifar da wannan matsala da tsadar rayuwa a faɗin duniya?
1-Tashin farashin makamashi da man fetur
An samu ƙaruwar farashin man fetur tun bayan ɓarkewar annobar korona, inda buƙatar man fetur ɗin ta ƙaruwa a duniya sakamakon matakin kullen korona da ƙashen duniya da dama suka ɗauka.
Wannan abu ya sa man fetur ɗin ya kai tsadar da bai taɓa kai wa ba cikin shekaru masu yawa.
A yanzu dai ana sayar da gangar ɗanyen mai man fetur kan dala 79 zuwa sama a kasuwannin duniya.
Hakan ya faru ne sakamakon yaƙin Ukraine da Rasha, Ita dai Rasha na cikin ƙasashen da suke da arzikin man fertur da iskar gas.
Sakamakon yaƙin Ukraine ya sa ƙasar ta rage adadin man da ke fitarwa zuwa kasuwannin duniyar, sannan kuma takunkuman karya tattalin arziki da wasu ƙasashen duniya suyka sanya mata, ya sa sun dai sayen man ta.
Sannan matakan takunkuman sun sa Rashar ta daina sayar wa wasu ƙasashen Turai man fetur da kuma iskar gas.
Hakan ya sa wasu ƙasashen mayar da hankali zuwa wasu ƙasashen duniya domin sayen man fetur da gas ɗin da suke amfani da shi, hakan ne ya sa farashin man fetur ɗin da na iskar gas ya ƙaru a duniya.
2- Annobar korona
Annobar korona na daga cikin manyan abubuwa da suka haifar da ƙaruwar hauhawar farashi a faɗin duniya.
A lokacin annobar an dakatar da kusan duka zirga-zirgar mutane da kayyaki, lamarin da ya sa ƙasashen da suka dogara da da kayyakin da ake shigar musu, suka shiga halin matsi da tashin farashin kayyaki.
Kuma ko bayan wucewar wannan annoba har yanzu irin wadannan ƙasashe ba su kammala farfaɗowa daga cikin matsin da suka shiga a lokacin ganiyar annobar ba.
''Dokar kullen da ƙasashen duniya suka shiga ta taimak sosai wajen ƙara durƙusar da harkokin kasuwanci a faɗin duniya, kama daga harkokin jigilar jiragen sama da na ruwa, zuwa harkokin noma da sauran kayyakin masana'antu'', kamar yadda Dakta Yusha'u Aliyu wani mai sharhi kan tattalin arziki a Najeriya ya bayyana
3- Yaƙin Ukraine
Mamayar da Rasha ta yi wa Ukraine a farkon shekarar 2022 ya sake dagula al'amara ta fuskar hauhawar farsahin kayayyaki.
Rasha da Ukraien sun kasance manyan ƙasashe biyu da ke fitar da alakama da sauran nau'in hatsi zuwa kasuwannin duniya.
Barkewar yaƙi tsakanin ƙasashen biyu ya kawo cikas ga fitar da abinci da ƙasashen biyu ke yi zuwa ƙasashen Duniya, musamman ƙasashen Afirka waɗanda suka dogara sosai ga manyan ƙasashen biyu wajen shigar da alkama da sauran nau'o'in hatsi zuwa ƙasashensu.
''Yaƙin Ukraine da Rasha na daga cikin manyan batutuwan da suka haddasa tashin farashin kayayyaki musamman na abinci a fadin duniya'', in Yusha'u Aliyu.
4- Hare-haren tekun Maliya
Bayan barkewar yaƙin ISra'ila da Hamas cikin watan Oktoban shekarar da ta gabata, 'yan tawayen Houthi da ke Yemen sun riƙa kai hare-hare kan jiragen dakon kaya a tekun Maliya, da nufin hana duk wani jirgi da ke ɗauke da kaya zuwa Isra'ila a wani mataki na nuna adawa da hare-haren da Isra'ila ke kai wa Gaza.
Wannan abu ya sa 'yan tawayen sun riƙa kai hari kan kowane jirgi ma da suka yi zargin na Isra'ila ne ko yana kan hanyar zuwa Isra'ila a tekun.
Hakan ya sa jiragen ruwan sun riƙa yin dogon zagaye, don kauce wa hare-haren 'yan tawayen na Houthi a tekn na Maliya.
''Hakika hakan ya haifar da ƙaruwar farashi a duniya, sakamakon dogon zagayen da jiragen dakon kayyaki ke yi'', kamar yadda Yusha'u Aliyu ya bayyana.
5- Sauyin yanayi
Dumamar yanayi a wasu sassan duniya na daga cikin abubuwan da suka sake ta'azzara hauhawar farshin kayayyaki a duniya.
a ƙasashe da dama damina na fuskantar cikas, lamarin da ke haifar da tasgaro kan abubuwan da aka shuka.
Alal misali a ƙasashen Somaliya da Habasha da wasu sassa na ƙasar Kenya, sai da aka shafe kusan shekara biyar ba tare yin girbi ba, sakamakon mummunan fari da suka fuskanta tsawon shekaru.
Don haka dole ne waɗannan ƙasashe su buƙaci shugar da abinci domin ciyar da al'ummar ƙasashensu.
Haka kuma a ƙasashe irin su Brazil da ke kan gaba a noman koffi a duniya, an samu matsalar damina sakamakon mummunan fari mafi muni da aka samu a shekarun baya a ƙasar.
Me ya sa matsalar ta fi ƙamari a ƙasashe irin Najeriya?
Matsalar tsadar rayuwa da ake fuskanta a Najeriya ta sha bamban da matsalolin da suka haifar da matsalar a wasu ƙasashen duniya.
A Najeriya akwai matsalolin da masana ke ganin su ne suka haifar da matsalar, waɗan da suka hadar da:
1- Matsalar rashin tsaro
Matsalar rashin tsaro da ƙasar ke fuskanta sakamkon ayyukan ƙungiyoyin masu ɗauke da makamai, kamar Boko Haram a arewa maso gabashin ƙasar, da kuma 'yan fashin daji a yankunan arewa maso yamma da arewa ta tsakiya sun tilasta wa manoma da dama barin gonakinsu ba tare da nomawa ba.
Al'ummomin yankin arewacin Najeriya, sun dogara da noma ne wajen samun abin da za su ci.
To sai sakamakon ayyukan 'yan bindigar waɗannan ke sace mutane, musamman manoma, ko kashe su a gonakinsu.
A wasu yankunan kuma 'yan bindigar ne ke ƙwace gonakin, ko su hana mutane girbi bayan kammala noma, ko su ce sai manoman sun bya kudin haraj kafin su girbe amfanin gonarsu.
Wannan al'amari ya sa mutane da dama sun haƙra da noman, domin tsira da rayuwarsu, lamarin da ya taimaka matuƙa wajen ƙarancin abinci a jihohin arewacin ƙasar, da ma Najeriya baki-ɗaya.
''Idan aka samu rashin tsaro a inda gonaki suke, to ka ga babu dama mutanen da ke zuwa gonaki don noma su samu sukunin zuwa noma, to in kuwa ba su yi noma ba, dole farashi ya sauya a kasuwanni''.
2- Ambaliyar ruwa
Ambaliya ruwa na daga cikin matsalolin da ke haifar da ƙaruwar farshin kayyaki musamman na noma a Najeriya da ma kasashen Afirka sakamakon sauyin yanayi da duniya ke fama da shi.
''Yanayi ne da idan an shuka amfanin gona, sai ruwa ya zo ya tafi da shi, to ka ga an samu raguwarsa, don haka dole ne a samu tashin farashin kayan noma'', in ji masanin tattalin arzikin.
3- Tsadar kayan noma
Tashin farashin kayyakin noma kamar su taki da magungunan feshi sun ƙara ta'azzara tsadar kayan abinci a Najeriya.
Yusha'u Aliyu ya ce ''duk manomin da ya sayi kayan aikin noma da tsada to tabbas ba zai zo kasuwa ya sayar araha ba, saboda duk wanda ke noma, yana yi ne don riba, babau wanda yake yi don faɗuwa''.
Masanin tattalin arzikin ya ce ''idan aka samu ƙari a kayan zirga-zirga, to dole ne manoma su sauya farashin da suka saba sayar da kayyakinsu a baya''.
4- Rufe iyakokin Najeriya
Wani Abu da ya sake dagula hauhawar farashi da tsadar rayuwa aNAjeriya shi ne matakin ggwamnatin ƙasar na rufe kan iyakokin ƙasar don hana shigo da kayan abinci.
Mutane da dama a Najeriya sun dogara da abubuwan da ake shigo da su daga ƙasashen ƙetare, don haka matakin rufe iyakokin ya sake haifar da farashinna cikin gida, sakamakon ƙaruwar masu buƙatar kayyakin.
Masanin tattalin arzikin ya ce ''matsawar aka rufe iyakoki, kuma ba a samu abin da ake buƙata a cikin ƙasa ba, to dole ne a samu tashin farashin abin da ake da shi a cikin gida''.
5- Cire tallafin mai
Tallafin man fetur na daga cikin manyan abubuwan da suka hassada ƙaruwar hauhawar farashin kayayyaki a Najeriya.
Cikin jawabinsa na farko bayan rantsar da shi a matsayin sabon shugaban Najeriya, Bola Tinubu ya sanar da matakin cire tallafin man fetur.
Matakin ya haifar da ƙaruwar farashin man feter din a fadin ƙasar, lamarin da ya shafi farashin sufurin kayayyaki da sauran abubuwa.
''Man fetur ɗinnan da shi ne ake amfani wajen jigilar sauran kayayyaki zuwa kasuwanni, don haka tashin farashin man fetur dole ne ya haddasa ƙaruwar farashin kayyaki'', in ji Yusha'u Aliyu.
6- Karyewar darajar kuɗin ƙasar
Karyewar darajar kuɗin Najeriya na daga cikin batutuwan da ake alaƙantawa da tsadar rayuwa da hauhawar farashin abubuwa.
Saboda Najeriya na daga cikin ƙasashen da suka doga da shigo da kayyakin amfani irin su motoci da tufafi da sauran kayayyakin laturoni, kuma dole idan za a shiga da irin wadannan kayayyaki ana buƙatar chanjin kuɗin ƙasashen waje.
Yusha'u Aliyu ya ce matakin da gwamnati ta ɗauka na barin kudin ƙasar su nemo wa kansu daraja, ya taimaki wajen kawo hauhawar farashi a Najeriya.
"Yadda gwamnati ta bar wa masu musayar chanjin kuɗin ƙasar waje su yi chanjin kuɗin yadda suka ga dama, wata babbar matsala ce da ta haddasa ƙaruwar farashin'', in ji shi.
